Het gebouw Schans XVII aan de Sint-Bernardsesteenweg en de Moerelei in Hemiksem zal voorlopig beschermd worden als monument. Dat heeft Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele beslist.
“Schans XVII getuigt van het militaire verleden van ons land. Rond het midden van de 19de eeuw ontstond in België een nieuw idee over hoe het land zijn defensie moest organiseren, namelijk meer geconcentreerd. Voortaan zou de verdediging rond één stevig verdedigd centrum worden opgebouwd. In het land opereerde een mobiel veldleger, dat zich in het centrum kon terugtrekken, als het niet anders kon. Van daaruit bood het verder weerstand. Dat centrum werd Antwerpen. Omwille van zijn belang moest het ook stevig verdedigd worden, wat eerst tot de bouw van de binnenste fortengordel leidde en vanaf 1880 tot de buitenste. Schans XVII is één schakeltje in dat grote geheel”, laat minister Diependaele weten.
Historisch en architecturaal waardevol
Wie in de omgeving van de Sint-Bernardsesteenweg en de Moerelei in Hemiksem rondwandelt, ontwaart tussen de tuinen een merkwaardig gebouw: Schans XVII. Het betonnen gebouw met typerende achteruitspringende gevel staat op een ellipsvormig eilandje omringd door een droge gracht. Tussen 1906 en 1914 kwam de constructie tot stand. In die periode werkte de militaire overheid hard aan de uitbouw van de fortengordels rond Antwerpen. De binnenste fortengordel was dringend aan een modernisering toe en die kwam er door de bouw van 18 schansen die voortaan de ruimte tussen de forten beter moesten verdedigen. Een rij schansen tussen de forten vond men een beter alternatief dan een stadsomwalling. Uit het verleden had men geleerd dat een gesloten omwalling teveel problemen voor de stedelijke ontwikkeling rond Antwerpen stelde. Typisch voor schansen uit deze periode is dat ze volledig in (ongewapend) beton werden opgetrokken én dat het geschut achter een gepantserde geschutskoepel stond opgesteld. Begin 20ste eeuw was de artillerie zo geëvolueerd dat enkel betonnen verschansingen nog weerstand konden bieden aan de almaar krachtigere bommen.
Nooit gediend tijdens de wereldoorlogen
Schans XVII was nog maar net klaar toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Eind september 1914 kwamen de fortengordels rond Antwerpen in het vizier van de Duitse troepen. De verdediging stond verzwakt, buitenlandse steun was nauwelijks komen opdagen en de overrompeling totaal. Op 10 oktober capituleerde de vesting Antwerpen. Op dat moment waren de Duitse troepen wel voorbij de buitenste, maar nog niet ter hoogte van de binnenste fortengordel. De schansen zijn dus enkel vanuit de verte beschoten, niet echt belegerd. In de jaren 1920-30 gebruikten sommige gezinnen de schansen als woning, o.a. uit woningnood en armoede. Sinds de jaren 1930 zijn de meeste schansen aan de gemeenten overgedragen, maar Schans XVII kwam in privéhanden terecht. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zocht de bevolking er zijn toevlucht tijdens bombardementen.
Interessant vestingbouwkundig type
De bescherming van Schans XVII is het resultaat van een waarderend onderzoek naar de bewaard gebleven onderdelen van de fortengordels rond Antwerpen. In totaal bestond de historische vesting Antwerpen ooit uit 78 onderdelen: forten, schansen en omwallingen. Daarvan zijn er 57 bewaard gebleven. 29 relicten zijn al beschermd. Het bestaande beschermingspakket omvat nog geen schansen van het vestingbouwkundige type van Schans XVII. Deze bescherming voegt dus iets nieuws toe. Schans XVII bleek het best bewaarde exemplaar.
Procedure
Na de voorlopige bescherming organiseert het gemeentebestuur een openbaar onderzoek. Op die manier heeft iedereen de kans om opmerkingen of bezwaren kenbaar te maken bij de gemeente. Binnen de negen maanden beslist de Vlaamse minister van Onroerend Erfgoed over een definitieve bescherming.
(Bron: Kabinet van Vlaams minister Diependaele)
(Foto: © Hilde Verboven via Inventaris Onroerend erfgoed)