De Kipdorppoort was naast de Keizerspoort één van de twee hoofdtoegangen tot de stad. Hier werd ook de belangrijke historische veldslag van de Franse Furie (1583) gestreden.
In het kader van project Noorderlijn wordt voor de Vlaamse Opera een autoluw plein aangelegd met een ondergrondse parking, waarbij twee autotunnels het verkeer onder het plein leiden. Deze tunnels lopen langs de stadsmuur en doorkruisen de goed bewaarde resten van het 16de-eeuwse Kipdorpbastion en de -brug. Archeologisch vooronderzoek toonde aan dat net onder het wegdek en de voetpaden de monumentale resten tot meer dan 7 meter diep bewaard bleven.
In het kader van de geplande werken worden de vestingresten van de Kipdorpsite vrij gelegd tot op de fundering en grondig gedocumenteerd. Deze site zal bewaard blijven en na de restauratie ervan permanent zichtbaar zijn.
Het open leggen van de volledige Kipdorpsite zal heel wat informatie opleveren over de verschillende bouwfasen van de brug en het bastion en over de juiste bewaringstoestand van het geheel. Het onderzoek van de grachtlaag zal veel vondsten opleveren, die meer vertellen over de dagelijkse activiteiten rond deze belangrijke stadstoegang. Ook de Franse Furie, die hier in 1583 werd uitgevochten, heeft mogelijk zijn sporen achtergelaten.
Bronnenstudie en archeologisch vooronderzoek boden al heel wat informatie over wat de archeologen kunnen verwachten. De Kipdorpbrug was 7 meter breed en 90 meter lang. De brugpijlers waren afgewerkt met verschillende steensoorten. Op sommige plaatsen was een 19de-eeuwse renovatie uitgevoerd in speklagen van baksteen en natuursteen. De minstens 3 meter brede stadsmuur was vooraan bekleed met witte natuursteen. Van de ca. 10 meter hoge muur die oorspronkelijk bovengronds zichtbaar was, was met nog 5,5 meter in goede staat bewaard.
Deze muur was gefundeerd op een baksteenbasis en natuursteen. Een uniek element onderaan de bocht van de stadsmuur was de aanzet van een halve piramide die heel typisch is voor de 16de-eeuwse vestingbouw. Gelijkaardige piramides werden al aangetroffen bij de opgravingen van het Keizersbastion aan de Nationale Bank en aan bastion Huidevetterstoren aan de Maria Theresialei.
De resten van de Kipdorpsite zijn heel goed bewaard. De brug bleef behouden tot net onder het oude loopniveau, met intacte pijlers en tongewelven. Enkel de kasseien en de bovenste 1, 5 meter van het natuurstenen parement waren ontmanteld tijdens de 19de-eeuwse afbraak.
Net als vroeger is deze plaats nog steeds een belangrijk knooppunt in de stad. Door de opgravingen en de restauratie krijgen deze vestingresten, die al bijna 150 jaar onder de grond liggen, opnieuw een plaats in het collectieve geheugen.
Kipdorp was een oud gehucht in de buurt van de Wijngaardpoort. Het werd een eerste keer vermeld in 1223. Bij de vierde stadsuitbreiding (1314-1410) kwam deze buitenwijk binnen de vesting te liggen. Als deel van de Spaanse Omwalling (1542-1545) werd de nieuwe Kipdorppoort een van de vijf toegangen tot de stad. Het woord ‘kip’ verwijst naar een ‘kleine verhoging’. In de buurt van Kipdorp lag een hoger gelegen zandrug, waar bij archeologisch onderzoek sporen van pre-stedelijke bewoning (voor 1200) gevonden werden.
De Kipdorpbrug, een deel van het bastion en de aangrenzende stadsmuur, worden na de opgravingen gerestaureerd en zullen in de nieuwe aanleg zichtbaar blijven in het stadsbeeld. Dit geheel noemen we de Kipdorpsite. Er ging heel wat voorbereidingswerk aan vooraf om deze integratie mogelijk te maken.
Door terreinonderzoek bij de afbraak van de IJzeren brug in 2006 en bij sonderingsputten in 2010 en 2012 wisten de archeologen op voorhand al heel precies waar de resten van het Kipdorpbastion, de brug en de stadsmuur zich bevonden. Deze informatie over de opbouw, de bewaringstoestand, de exacte locatie en de diepte van de muurresten werd bij de voorbereiding van de werken meegegeven aan de ontwerpers van het nieuwe Operaplein. Zo konden deze monumentale vestingresten ingepast worden in het nieuwe ontwerp en kan de afbraak beperkt blijven.
In de toekomstige openluchtsite gaan de tunnels die het verkeer onder het Operaplein leiden ook onder de bogen van de Kipdorpbrug. Vanuit de tunnel is er het zicht op de bogen van de Kipdorpbrug en de bastionhoek (via het open tunneldak). Doorheen de parking en tunnel kan men de stadsomwalling volgen over een afstand van 60 meter.
Als deel van de openluchtsite zal ook de zuidelijke kazemat, of de geschutstelling van het Kipdorpbastion, gepresenteerd worden. Vanuit deze oorspronkelijk overdekte ruimte met schietgaten kon de vijand bestookt worden voor hij de stadspoort bereikte. In de openluchtsite zullen de kazematvloeren en de ondergrondse toegang tot het bastion (poterne), zichtbaar zijn.
In het nieuwe ontwerp kunnen voorbijgangers, automobilisten en tramgebruikers de historische resten van de Kipdorpbrug, het bastion en de stadsmuur telkens vanuit andere invalshoeken beleven.
projectie van Kipdorpbrug en -bastion op huidige situatie beeld: dienst archeologie stad Antwerpen
Simulatie van de Kipdorppoort, -brug en -bastion. De rode stippellijn duidt de toekomstige Kipdorpsite aan.
Bekijk hier een met simulatie van de site.
Simulatie van de Kipdorpsite (zicht uit het noorden) beeld: Manuel de Solà-Morales Rubio